Opgetekend door Kees Nederpelt

Het is zaterdagmiddag 15 november 2025. Ik ben te gast bij Elzo en Angelica van Til in  Appingedam, om de oorlogsherinneringen van Elzo op te tekenen.

Elzo is van 1938, geboren en getogen in Appingedam, aan het Eemskanaal Zuidzijde bij kanaal De Groeve.

“Ik was nog erg jong aan het begin van de oorlog. Mijn herinneringen gaan vooral terug naar de laatste oorlogsjaren”.

Onderduiker en Duitse soldaat in huis

“Ons huis, waar ik samen met mijn ouders en 11 jaar oudere broer woonde, stond aan de Eemskanaal Zuidzijde ter hoogte van De Groeve.

Onderaan de dijk langs het Eemskanaal Zuidzijde stonden 4 huizen: 2 witte huizen, dienstwoningen van de provincie, bestemd voor de brugwachter en voor de opzichter van de provincie.

In 1 van de 2 overige huizen woonden wij. Een eenvoudige kleine arbeiderswoning. Mijn vader werkte bij de Brons motorenfabriek in Appingedam”.

“Direct bij ons huis stonden 2 bunkers van de Duitsers. Deze bevonden zich naast de sluis van De Groeve. 1 ervan bijna in onze voortuin. Een bunker met een mitrailleur. Verderop 1 bunker met een kanon erop. De Duitsers oefenden wat met het kanon, maar is weinig gebruikt. Ze deden soms schietoefeningen met de mitrailleur. Als kinderen gingen we dan op zoek naar lege kogelhulzen”.

Foto van een vergelijkbare zogenaamde Duitse “Tobruk”  bunker voor een opstelling van een mitrailleur

“Nu was het zo, dat wij ook een onderduiker bij ons in huis hadden. Een ver familie lid, die oorspronkelijk tewerkgesteld was in Duitsland, maar na verlof niet meer terug wilde naar Duitsland. Hij verbleef in het huis van zijn ouders, een kleine woning in Appingedam. Op een gegeven moment kreeg hij een anonieme brief in de bus, waarin stond, dat hij mogelijk verraden was door een NSBer.  Dus dook hij onder en kwam bij ons in huis terecht.

Regelmatig kregen wij ook bezoek van een oudere Duitse soldaat van 55 jaar bij ons in huis. Hij bewaakte de eerdergenoemde bunkers. Stond daar alleen op wacht. Als het donker werd of het was slecht weer, dan kwam hij bij ons koffie drinken,  Deze soldaat was vriendelijk naar ons toe, want hij had ons ook nodig. Zo kocht hij in de buurt een konijn. Bij 1 van onze buren werd het konijn geslacht en om het vervolgens bij ons thuis te bakken. Hij liet het konijn achter en nam alleen de kop mee.  

De achterdeur stond uit voorzorg altijd op een haakje, om te voorkomen dat hij zomaar zou binnenstappen. Je moest allereerst aankloppen om binnen te komen.
Wij hadden een grote tuin achter ons huis, waar we vele gewassen verbouwden. Onder andere ook tabak. Mijn vader droogde het tabaksblad na oogsten op zolder. Tabak was schaars en voor rokers dus erg welkom. De Duitse soldaat wist dit ook en kwam mijn vader om wat tabak vragen voor een sigaretje.

Volgens mij wist hij zeer waarschijnlijk, dat wij een onderduiker in huis hadden. Echter hij wilde hier geen gewag van maken, omdat hij ons ook in bepaald opzicht nodig had en ons ter wille wilde zijn. Wij mochten als kinderen vaak met het kanon op de bunker spelen. Er waren veel kinderen in de buurt en die klommen dan op de loop van het kanon. Het kanon kon alle kanten opdraaien en dat voor ons als een soort van draaimolen.

De bevelhebbende officier van de Duitse soldaat bevond zich aan de noordzijde van het Eemskanaal. Als deze officier zag, dat wij aan het spelen waren bij het kanon raakte hij ontstemd en kwam met een bootje naar de zuidoever om te verkondigen, dat spelen met een kanon “verboten” was en werden we weggejaagd. Zodra de officier dan weer verdwenen was riep onze oude Duitse soldaat, dat we weer verder konden met spelen”.

Op een zekere dag kreeg hij een telefoonbericht, dat zijn woonplaats Hamburg zwaar gebombardeerd was door geallieerde vliegtuigen. De toestand van zijn vrouw in Hamburg was onzeker. De Duitser besloot verlof aan te vragen om naar huis te reizen en te zien hoe de situatie daar was. Hij leende wat geld van ons voor een treinkaartje, omdat zijn eigen middelen beperkt waren. Hij betaalde na terugkomst alles keurig terug

Inundatie en evacuatie

De Duitse bezetter werd door paniek gegrepen toen de geallieerde legers in september 1944 het zuiden van Nederland innamen en het bijna lukte de bruggen over de grote rivieren in te nemen.

In de volgende maanden werd ons land het toneel van een zinloze doch indrukwekkende operatie van de bezetter om Nederland in staat van verdediging te brengen. In dit kader werden duizenden mannen gevorderd en ingezet om graafwerkzaamheden te verrichten: het graven van stellingen, loopgraven en tankgrachten.

“Mijn vader en oudere broer werden gevorderd om bij Foxhol loopgraven te graven. Samen met andere mannen uit Appingedam verbleven zij daar en moesten daar overnachten”. Een volgende operatie was het onder water zetten van grote gebieden. Bij Delfzijl werden de sluizen opengezet

Het hele gebied langs het Eemskanaal vanaf Groningen tot aan Delfzijl kwam onder water te staan. Boeren raakten zo hun bestaan kwijt.

“Aan zowel de noord als de zuidoever van het Eemskanaal werden te hoogte van De Groeve de dijken doorgestoken. Eind september 1944 moesten wij onze woning verlaten en kregen we een woning toegewezen aan de Woldweg, waarin we met een ander gezin moesten leven. Onze gezinnen leefden samen door elkaar heen.

Onze onderduiker vertrok vroeg in de ochtend voordat wij evacueerden. Hij ging op pad met timmergereedschap en wist zo de Duitse controle te passeren.

De daaropvolgende winter van 1944/1945 was bijzonder streng.  Ik weet nog, dat we over het ijs naar onze oude woning konden lopen en er zo naar binnen konden gaan. De ramen en deuren waren eruit. Het laden kastje, dat ik nu nog in onze huiskamer heb staan is bij de evacuatie door mijn ouders gered uit de woning”.

Eerste en tweede brief van de burgemeester van Appingedam aangaande de noodevacuatie

De bevrijding en evacuatie

Heftige gevechten

Op 22 april 1945 krijgt het Canadese Royal Winnipeg Rifle regiment de opdracht om de zwaar verdedigde stad Appingedam aan te vallen.

Foto: Canadese soldaten van de Royal Winipeg Rifles naderen Appingedam.

“Ik kan mij nog goed het verhaal herinneren van een Canadese officier, die net voor Appingedam, tijdens de aanval om het leven is gekomen”.

Luitenant Donald Charles MacKenzie, 30 jaar oud, moet bij deze opdracht mijnen opruimen op de weg die vanuit Tjamsweer (bij Appingedam) naar de stad leidde. Bij de felle gevechten raken twee van zijn mannen gewond, bij de evacuatie van de gewonden wordt MacKenzie dodelijk geraakt door een Duitse sluipschutter.

Foto: Luitenant Donald Charles McKenzie

Het noordelijk deel van Appingedam werd op die 23^e april 1945 bevrijd door de Canadezen.

Maar dat betekende niet dat de gevechten over waren. De Canadezen waren op weg naar Delfzijl, het laatste bolwerk van de Duitse bezetter. De Duitse troepen verdedigden zich met hand en tand. Het gebied rondom Delfzijl en ook Appingedam komt hevig onder vuur te liggen.

Vanaf de Duitse kustbatterijen werd ’s nachts onophoudelijk op de stad geschoten en de Canadezen vuurden terug. Vanaf boten op de Eems en vanuit Emden werd met scheepsgeschut geschoten, de Duitse kanonnen bij Fiemel en Nansum bombardeerden Appingedam constant. Veel Damsters hadden de situatie zien aankomen, pakten hun vluchtkoffer en vertrokken.

Evacuatie

Uiteindelijk werd de situatie in Appingedam onhoudbaar. De Canadese commandant gaf de opdracht om de gehele burgerbevolking, ongeveer 7000 mensen, te evacueren.  Veel Damsters vertrokken te voet, zonder eten en vaak ook zonder bagage. Langs de noordkant van het Damsterdiep, langs de route die veel evacués namen, lag een mijnenveld. Verschillende bruggen waren opgeblazen, wat de tocht verder bemoeilijkte. De inwoners van Appingedam zochten onderdak bij familieleden of werden opgevangen in boerenschuren bij onbekenden.

Ravage

Tien dagen lang is Appingedam dan een spookstad waar branden oplaaien, puinhopen roken en straten bezaaid liggen met rommel. Toen de bewoners na de bevrijding van Delfzijl op 2 mei 1945 terug mochten keren, troffen ze een ravage aan. Gebombardeerde, uitgebrande of beschadigde woningen, die bovendien soms geplunderd waren door de strijdende partijen.

Meer

Het laatste slagveld van de Tweede Wereldoorlog in Nederland lag in het Eems-Dollardgebied. Zwaar moest in deze streek voor de bevrijding worden gevochten Er vielen veel doden, zowel onder de Canadezen als de Duitsers. Ook waren er burgerslachtoffers te betreuren. De materiële schade was enorm. Op sommige plaatsen werd de bevolking geëvacueerd.

Een van de zwaarst getroffen straten in Appingedam is de Harmoniestraat. - Foto: DvhN

Niet alleen onder de bevolking van Appingedam neemt in de aprildagen van 1945 de spanning toe, ook onder de Duitse bezetters zetters is er veel onrust. Gevechten breken echter nog niet uit: het lijkt een soort stilte voor de storm in Appingedam.

Maar het duurt daarna niet lang meer of het geweld barst in alle hevigheid los. Granaten gieren over de stad, maar vallen ook in Appingedam. Vanuit Delfzijl en de dijkbatterijen, Nansum, Termunten (Fiemel) en een groot kanon op Borkum worden de bevrijdingstroepen in de omgeving van Oosterwijtwerd en Loppersum onder vuur genomen.

Spookstad

De Canadezen hebben inmiddels middels de westkant van de stad bereikt en aan de kant van Delfzijl-Farmsum zitten de Duitsers die zich met hand en tand verdedigen. De stad komt van alle kanten onder vuur te liggen. Het verblijf in Appingedam is vol risico. Wie kans ziet weg te komen, vertrekt dan ook. Tenslotte dient iedere inwoner verplicht te verdwijnen Tien dagen lang is Appingedam dan een spookstad waar branden oplaaien, puinhopen roken en straten bezaaid liggen met rommel. 

De Canadezen maken weliswaar langzaam vorderingen, maar zij krijgen tijdens hun opmars felle Duitse tegenstand. Er doen zich her en der straatgevechten voor. De plaats blijft dagenlang voortdurend bestookt. Er vallen doden en gewonden, ook onder de bevolking.

Ontzet

Gaandeweg verloopt de Canadese opmars voorspoediger. Steeds meer Duitsers trekken zich terug op Delfzijl. Georganiseerde tegenstand kunnen ze niet meer bieden. Steeds wanneer er een tank verschijnt voelen de achtergebleven bewoners van een straat zich bevrijdt. Ook al is dat soms niet eens de feitelijke situatie. Gevaarlijk blijft het en de Duitsers blijven de stad van afstand met granaten bestoken. Met het ontzet van Delfzijl op 2 mei komt ook voor Appingedam eindelijk de bevrijding. De inwoners kunnen dan terug naar huis in de zwaargehavende stad.

Geheel verwoeste huizen: 73

Zwaar beschadigde huizen: 284

Licht beschadigde huizen: 1554

Foto: de zwaar gehavende Wijkstraat

Foto’s: Batterie Coronel Duits 28cm geschut op het eiland Borkum

Foto: zo groot was dus een 28 cm granaat, die vanaf Borkum door de Duitsers op Appingedam werd afgeschoten

“Weer moesten wij evacueren. De Duitsers zaten nabij ons huis in een grote boerderij. Die begonnen te schieten. Toen bij ons de kogels door de ramen vlogen hebben we besloten om weg te gaan. Ik zag ook nog een vuurbal zien inslaan in een woning aan de Woldweg. Waarschijnlijk van een Duitse 28 cm granaat.

Lopend zijn we met alle gezinnen naar Overschild gegaan. Op de route daarnaar toe nog overnacht. Bij brug 9 zijn we het Eemskanaal over gestoken. In Overschild hebben uiteindelijk bij een boerderij onderdak kunnen vinden. Ik weet niet meer wanneer wij teruggekeerd zijn naar Appingedam. De huizen moesten voor een groot gedeelte allereerst worden opgeknapt alvorens ze weer voor bewoning geschikt waren.

Aan de Woldweg wat niet veel schade en aan de zuidkant van het Eemskanaal helemaal niet.

Ik ben blij dat mijn familie gespaard is gebleven in deze moeilijke en gevaarlijke tijd.

Onze woning onderaan de Eemskanaal dijk is in 1953 afgebroken voorafgaand aan de verbreding van het Eemskanaal”.

De bunkers aan de zuidoever zijn er dus ook niet meer.

Aan het Eemskanaal ter hoogte van het kanaal naar het Schildmeer staat op de Westzijde nog een zelfde oude Duitse Vf bunker. Het is een Groepsbunker met een Flak-opstelling. De bunker staat in de tuin van de bewoners en is niet vrij toegankelijk. Hij is volledig begroeid en wordt nog als opslag gebruikt.